Prace ulowe - rozwój to też praca

Przy wykonywaniu wielu prac w rodzinie pszczelej ważnym instrumentem sterującym jest podział zadań. Odbywa się to dzięki naturalnemu rozwojowi gruczołów, a poprzez to - nie malże przymusowej specjalizacji poszczególnych osobników. Dokładniej rzecz biorąc - pszczoły latające i te w ulu stają się czasami specjalistami. Mimo to, w razie potrzeby, są one w stanie porzucić wykonywane zajęcia na dłuższy lub krótszy czas. Według dzisiejszego stanu wiedzy, wszystkie pszczoły dysponują aktualną informacją na temat  bieżących prac w ulu.

Zasadniczo na rozwój "zawodowy", wymianę informacji i ich przekazywanie innym osobnikom pszczoły poświęcają trzecią część swego życia. Kolejną trzecią część zajmuje ich odpoczynek. Wynika stąd, że na właściwą pracę poświęcają zaledwie pozostałą 1/3 część życia. Mimo to jednak, a może właśnie dzięki temu, warto podziwiać organizację rodziny pszczelej. W końcu czy można solidnie pracować ten, komu nie dane jest solidnie wypoczywać? A przecież patrząc na osiągnięcia pszczół, nie sposób nie odczuwać zdumienia i podziwu. Widząc jak wiele prac przebiega równocześnie w ulu i poza nim, można tylko podziwiać ten superorganizm, jakim jest rodzina pszczela.

Prace ulowe - prace pszczół lotnych

W drugim okresie życia robotnice przyjmują zadania związane z lotami, podczas których gromadzą pożywienie i inne substancje potrzebne w rodzinie, a następnie przynoszą je do gniazda i przekazują znajdującym się tam pszczołom. Z wyglądu pszczoły latające wydają się smuklejsze, co wynika z ograniczenia do minimum ilości i wielkości gruczołów. Starsze pszczoły latające rozpoznać można po mniejszych rozmiarach i znikomej ilości włosków - znaczną część "owłosienia" owady te zdążyły bowiem utracić w międzyczasie. Postrzępione są często także ich skrzydła. O popycie na daną substancję pszczoły dowiadują się albo poprzez własne organy zmysłowe, albo poprzez odmowę przyjęcia przynoszonego dobra przez pszczoły z ula. A jeśli rodzina pilnie potrzebuje wody do chłodzenia, zbieraczki z wolnym wypełnionym nektarem są zwyczajnie pozostawione "na lodzie".

Aby zracjonalizować loty, pszczoły zbieraczki mogą zapamiętywać położenie i pory kwitnienia poszczególnych roślin. Wówczas łatwo trafiają we właściwe, znane już miejsca. W przypadku odkrycia nowego źródła pożytku zwiadowczynie, za pomocą  świetnie funkcjonującej mowy ciała, inicjują regularną mobilizację zbieraczek. Źródła znajdujące się w promieniu do 100 m są sygnalizowane tańcem po okręgu, bez wskazywania kierunku. Przy bardziej oddalonych źródłach pszczoła zakreśla w tańcu półksiężyc (tzw. taniec wywijany), informując w ten sposób inne pszczoły o odległości oraz położeniu źródła w stosunku do słońca, jak również o jego wydajności. Im lepsze jest znalezione źródło pożytku, tym silniejsze podrygi zwierzęcia.

Zwiadowczynie przekazują "tancerkom" próbkę znalezionego dobra, a następnie same kontynuują taniec, aby przekazać informację o tym źródle dalszym zbieraczkom, a w konsekwencji - aby doprowadzić do zgromadzenia całości znalezionego pożytku w ulu. Tańczyć, pszczoły za pomocą skrzydeł wydają specyficzne, pomrukliwe tony, docierające aż do samego plastra. Tam, odbierane są przez inne pszczoły (poprzez ich odnóż) jako drżenia, interpretowane jako sygnał natrafienia na bardzo dobre źródło pożytku. Wraz z próbką nektaru przekazywana jest do ula informacja o konsystencji i zapachu odnalezionego pożytku, zaś gwałtowność pszczelego tańca opisuje wymagany do jego gromadzenia wysiłek. Innymi słowy: pszczoły nie przekazują swych wiadomości mową, lecz tańcem ! Przekazana w ten sposób informacja jest na tyle precyzyjna, że umożliwia efektywną zbiórkę pożytku. Taniec stanowi więc ważny element doskonałej organizacji pszczół i zapewnia rojowi wydajność gromadzenia zapasów.

Prace ulowe - praca strażniczek

Pod koniec pierwszego okresu życia, w wieku 18 do 21 dni, w pełni rozwija się gruczoł jadowy, a żądło pszczoły staje się twarde. Osobniki stojące na straży ula są więc w pełnej gotowości bojowej ! Stojąc na tylnych odnóżach, z uniesionymi w górę przednimi odnóżami i czułkami, strażniczki kontrolują nadlatujące pszczoły. Kto zwróci na siebie ich uwagę, jest odstraszany,gryziony, kłuty - a nawet rozrywany. Do wnętrza ula wpuszczane zostają młode robotnice, trutnie i zbieraczki z pełnym ładunkiem nektaru lub pyłku. W okresie szczególnie dużej dostępności źródeł pożytku straż u wejścia do ula mogą trzymać pszczoły z innej rodziny. W okresach ubogich w pożywienie sytuacja taka nie może oczywiście mieć miejsca, ponieważ wtedy gniazda szczególnie narażone są na ataki rabusiów, toteż i obsada straży jest znacznie wzmacniana. Obserwując wlot do ula, można zauważyć, jak szukające okazji pszczoły latają od rodziny do rodziny, nieustannie próbując przeniknąć do społeczności ula. W okresie karmienia można również zaobserwować regularne bitwy pomiędzy strażniczkami ula a intruzami. Jako że wskutek tych bitew ginie niemało owadów, rodzina musi uzupełniać straż, aby nie dopuścić do rabunku zebranego pożytku.

Prace ulowe - techniki klimatyzacyjne

Wychów czerwia, jak zresztą i większość pozostałych zadań realizowanych w rodzinie pszczelej, wymaga utrzymania stabilnej i odpowiednio wysokiej temperatury ula. Pszczoły miodne mają zdolność podwyższania lub obniżania temperatury swojego gniazda. Mogą też zmieniać panujące w nim warunki klimatyczne i dopasowywać je do swoich upodobań. W rzeczywistości robotnice "mierzą" parametry środowiska za pomocą czułków.

Przy zbyt wysokiej temperaturze, wysokiej wilgotności lub zawartości dwutlenku węgla pszczoły dokonują wymiany powietrza. Odbywa się to poprzez wachlowanie skrzydłami. W tym celu owady przemieszczają się w kierunku wylotu ula, opuszczając tułów i odwłok, i tym - u wejścia do ula - wentylują powietrze wewnątrz tak, aby do środka dostało się świeże.

Inna funkcja realizowana przez gruczoł jadowy mały to wydzielanie feromonu alarmowego w sytuacji, gdy rodzina odczuwa jakieś zagrożenie. W takim przypadku łatwo wyczuć w powietrzu jad pszczeli, a przyglądając się z bliska odwłokom zwierząt i ich wysuniętym żądłom, można dostrzec maleńkie kropelki tego jadu. Feromon ten powoduje "postawienie" roju w stan gotowości, w którym osobniki są lepiej przygotowane do obrony. Taki stan pojawia się m.in., gdy w okresie chłodnych dni i niskiej aktywności lotów pszczół otworzy się nagle siedzibę owadów bez uprzedniego odymienia ula. Można wtedy wyczuć dolatujący z wnętrza ula charakterystyczny zapach, przypominający zapach bananów.

CIEKAWOSTKI:
Wachlowanie lub podnoszenie odwłoka: to dwa zachowania pszczół, które zaobserwować można u wylotu ula (lub przy innych jego szczelinach).
W przypadku wachlowania odwłok owada jest opuszczony, a gruczoły zapachowe uszczelnione. Na skutek trzepotania skrzydłami pszczoły osiągają następujące efekty:
- zmniejszenie wilgotności powietrza w ulu
- przyspieszenie dojrzewania miodu
- obniżenie temperatury czerwia
- regulacja zawartości dwutlenku węgla
- odparowywanie wody  dla celów klimatyzacji (obniżania temperatury gniazda).
Przy podniesionym odwłoku pszczoła otwiera ujście gruczołu Nasonowa. Jego rola obejmuje m. in. wabienie:
- młodych pszczół po locie orientacyjnym
- zbieraczek wracających od źródła pożytku
- roju do miejsca zbiórki
- pszczół wypchniętych z ula
- zdezorientowanych osobników
- w przypadku rodziny pozbawionej matki wabienie odbywa się na plastrach wewnątrz ula

Prace ulowe - praca zbieraczek

Wszystkie pszczoły w rodzinie, niezależnie od wieku, są odpowiedzialne za ciągłą wymianę pożywienia. Zadaniem pszczół pracujących w ulu jest zaś odbieranie znoszonych przez zbieraczki dóbr i ich dalsze rozdysponowanie. Zbieraczki znoszą nektar i przekazują go pszczołom odbierającym. Czasem, zwłaszcza w porze masowego kwitnienia roślin, zbieraczki w pośpiechu przekazują nektar już na pomoście przy wlocie do ula, normalnie jednak dzieje się to dopiero wewnątrz niego, w pobliżu gniazda.

Pszczoły pozostające w ulu przyjmują dostarczony nektar, a następnie zagęszczają go. Wchłaniają w tym celu krople nektaru do wola, potem - celem osuszenia - wyrzucają go na języczek, aby w ciepłym powietrzu ula odparować nadmiar wody. W celu dalszego zagęszczania nanoszą go w postaci drobnych kropelek na ścianki komórek. Dopiero w chwili osiągnięcia pełnej dojrzałości miodu, czyli po jakichś pięciu dniach, nektar jest przenoszony do docelowych komórek miodowych.

W czasie przyjmowania pożywienia następuje także przekazania feromonów matki, które zapewniają zbieraczkom orientacje i wabią je do ula. Zapach feromonów jest w wyniku tego przenoszony również dalej, aż po samo źródło pożytku.

Pszczoły pozostające w ulu zajmują się również przynoszonym pyłkiem. Zbieraczki bowiem uciekają z ula natychmiast po wyrzuceniu pyłku do komórek. Gdybyśmy w czasie kontroli roju wyciągnęli taki plaster i przewrócili do góry nogami, kulki pyłku wysypałyby się na ziemię. Uderzenie kulek pyłku o folię dennicy powoduje charakterystyczny odgłos, którego za pierwszym razem wiele osób nie potrafi  zidentyfikować. Często próbują one w tym momencie obejrzeć plaster nad rojem, nierzadko przechylając go przy tym na bok.

W celu przechowywania pyłku pszczoły ubijają zgromadzone w komórce grudki pyłku i upychają w komórki. Dodają do tego odrobinę miodu zmieszanego z ich śliną, w której zawarte są różnorakie enzymy. Powoduje to przekształcenie pyłku w pierzgę - istotne, trwałe i wstępnie przetrawione źródło białka "na trudniejsze czasy", w tym zwłaszcza zimowe dni. Stanowi ona także pożywienie młodych pszczół i larw w okresie wiosennym.

Prace ulowe - wytwarzanie wosku i budowa plastrów

Plastry budowane są z wydzieliny gruczołów woskowych, znajdujących się w brzusznej części tułowia owada. Gdy pszczoła liczy od 10 do 18 dni, gruczoły te osiągają maksimum swojej wydajności.

Tuż po opuszczeniu gruczołu wosk jest w postaci płynnej, jednak w kontakcie z powietrzem błyskawicznie się utwardza. Korzystając z pomocy innych robotnic w grupie, pszczoły przygotowują z płytek woskowych komórki i właściwe plastry.

Prace ulowe - służba królowej

Już w początkowych dniach życia robotnice karmią matkę pszczelą mleczkiem bezpośrednio do otworu gębowego. W tym czasie pełnią też dodatkowe obowiązki świty królowej. Pielęgnują i czyszczą matkę, a także stale dotykają ją czułkami. Pojedyncze robotnice pozostają w orszaku królowej przez krótki czas, ponieważ przy próbie odejścia, na ich miejsce w kręgu otaczającym matkę natychmiast wchodzą nowe pszczoły.

Dotykając królową, służące zbierają jej feromony, które natychmiast przenoszone są na kolejne osobniki roju. Każda pszczoła, która nawet przez krótki czas znajduje się w orszaku królowej, może przekazać feromony co najmniej 60 innym pszczołom, co zapewnia szybkie rozprowadzanie tych substancji w całym ulu.

Warto wiedzieć!
Przenoszone feromonów matki wpływa m. in. na następujące aspekty rozwoju rodziny:
- reguluje i zabezpiecza poczucie wspólnych pszczół
- wabi pszczoły do rodziny i do rójki
- hamuje rozwój narządów płciowych robotnic
- pobudza budowanie plastrów
- określa budowę określonych komórek na plastrach: pszczelich i trutowych
- ogranicza lub wzmacnia nastrój rojowy
Dzięki feromonom rodzina otrzymuje ważne informacje o stanie swojej matki i o swoim dalszym rozwoju.

Prace ulowe - Opieka nad potomstwem.

Ty, co gwarantuje ciągłość gatunkową u pszczół, jest jednak przede wszystkim znakomita opieka nad czerwiem. Zajmują się tym tylko młode pszczoły, które w początkowych dniach życia mają dostateczny zapas pyłku i miodu. Te same "produkty żywnościowe" wykorzystywane też są do przygotowania papki miodowo - pyłowej, którą pszczoły karmią starsze larwy. Jeżeli młode pszczoły są dobrze odżywione, wówczas rozwijają się ich gruczoły mleczne, które bardzo przypominają analogiczne gruczoły u ssaków. Białym mleczkiem pszczoły w wieku 6-12 dni karmią młode larwy robotnic i trutni. Larwy królowych otrzymują do jedzenia wyłącznie takie mleczko. Pokarm kładziony jest larwom na dno komórki, pod samym otworem gębowym.

Prace ulowe - czyszczenie komórek plastra i ula.

Szczególną cechą pszczół miodnych jest ich zamiłowanie do czystości. Stanowi to część ich strategii przetrwania - usunięcie wszelkich zagrożeń infekcyjnych warunkuje bowiem zapewnienie zdrowia w tak ogromnej społeczności.

Do pierwszych zadań młodych pszczół należy więc oczyszczenie własnej i cudzych komórek pszczelich. W ramach tych porządków pszczoła usuwa resztki kokonów i ekskrementy larw, a następnie pokrywa ścianki komórki wydzieliną gruczołów żuwaczkowych. Wydzielinę tę pszczoły wykorzystują też do zmiękczenia zasklepu komórki, aby ich własne wygryzanie się przebiegło szybciej.

Staranność czyszczenia komórek plastra i gniazda w ulu jest u pszczół dziedziczna. Rodziny o mniejszej skłonności do oczyszczenia i słabszej produkcji gruczołów mają mniejsze szanse przeżycia niż rodziny z pracowitszymi robotnicami - te pierwsze społeczności są bardziej podatne na różne choroby.

W ramach utrzymania czystości ula robotnice wynoszą z niego martwe osobniki i wszelkie ciała obce. Robotnice ponadto rozpoznają i wyrzucają chore potomstwo, czyszczą i polerują przestrzeń mieszkalną, zabezpieczają też intruzów, których nie da się z ula usunąć i których można tylko zabić (np. ćmy czy myszy). Do tego ostatniego zadania robotnice wykorzystują wydzieliny gruczołów oraz propolis, zwany inaczej kitem pszczelim. Kit to specjalna substancja produkowana przez pszczoły, która - jak wykazano - ma działanie wysoce antybakteryjne.